Đoàn công tác của Ban Chỉ đạo Chương trình phối hợp giám sát về KN&CN Trung ương khảo sát vùng nguyên liệu chuyên canh thảo dược tại huyện Cam Lộ, tỉnh Quảng Trị tháng 12/2016.

Bên cạnh những kết quả tích cực, việc thực hiện chính sách xây dựng nông thôn mới khó tránh khỏi những sai lầm trong vận động đóng góp, trong sử dụng vốn, trong triển khai thực hiện. Vì vậy, để khắc phục những hạn chế này, vai trò của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các đoàn thể chính trị - xã hội trong hoạt động giám sát là rất quan trọng. Trong thực hiện Chương trình mục tiêu Quốc gia xây dựng nông thôn mới, Ban Giám sát đầu tư của cộng đồng là một trong những tiểu ban ở cơ sở giám sát việc thực hiện chương trình này. Việc Ban Giám sát đầu tư của cộng đồng tham gia chương trình xây dựng nông thôn mới là sự thể hiện dân chủ của nhân dân trong tham gia quản lý, điều hành xã hội.

Tuy nhiên, việc giám sát của nhân dân nói chung và của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam nói riêng chỉ được tiến hành trên cơ sở vận dụng các văn bản qui phạm pháp luật khác, như Quyết định 217-QĐ/TW ngày 12/12/2013 của Bộ Chính trị ban hành Quy chế giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các đoàn thể chính trị - xã hội; Luật Thanh tra năm 2010 (Mục 2 chương VI phần qui định về Thanh tra nhân dân ở xã, phường, thị trấn); Pháp lệnh số 34/2007/PL-UBTVQH11 ngày 20/4/2007 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội về thực hiện dân chủ ở xã, phường, thị trấn; Quyết định số 80/2005/QĐ-TTg ngày 18/04/2005 của Thủ tướng Chính phủ về việc ban hành qui chế giám sát đầu tư của cộng đồng… mà chưa có qui định cụ thể và hướng dẫn chi tiết chính thức trong Chương trình mục tiêu Quốc gia xây dựng nông thôn mới, dẫn đến nhiều hệ lụy trong quá trình tổ chức thực hiện.

Trong những năm qua, việc giám sát của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam đối với Chương trình mục tiêu Quốc gia xây dựng nông thôn mới là hết sức quan trọng và rất đáng trân trọng. Trong điều kiện nhân lực cực kỳ hạn chế (đối với ấp chỉ có 1 vị là Trưởng Ban Công tác Mặt trận; đối với cấp xã chỉ có Chủ tịch Ủy ban Mặt trận Tổ quốc cấp xã là công chức nhà nước, còn lại 2 vị là cán bộ không chuyên trách, chỉ hưởng phụ cấp; đối với cấp huyện, hầu hết chỉ có 1 đồng chí theo dõi lĩnh vực Dân chủ - Pháp luật; đối với cấp tỉnh, chỉ có 1 đồng chí Ủy viên Ban Thường trực đảm nhận nhiệm vụ Trưởng Ban Dân chủ - Pháp luật và 1 chuyên viên giúp việc) nhưng nhờ biết huy động và phát huy đội ngũ các vị có uy tín, có kiến thức, có kinh nghiệm trong các lĩnh vực hoạt động của pháp luật nên đã tổ chức giám sát được một khối lượng công việc khá đồ sộ, trải rộng trên nhiều lĩnh vực đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội… như đã đề cập phần trên, góp phần quan trọng tạo niềm tin trong nhân dân trong quá trình tổ chức triển khai, thực hiện Chương trình mục tiêu Quốc gia xây dựng nông thôn mới.

Thông qua hoạt động giám sát của Mặt trận Tổ quốc, nhiều cán bộ chính quyền đã nghiêm túc “nhìn lại mình”, mẫn cán trong công việc và nâng cao vai trò phục vụ nhân dân; nhiều công chức trong việc thực hiện các chương trình, dự án xây dựng nông thôn mới không dám làm sai, không dám biển thủ công quỹ, “rút ruột công trình” đã giúp cho các công trình thực hiện đúng tiến độ, đảm bảo chất lượng, được nhân dân đồng tình và hoan nghênh.

Bên cạnh những kết quả đạt được, công tác giám sát của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam với Chương trình mục tiêu Quốc gia xây dựng nông thôn mới còn có những hạn chế, đó là:

Bất cập trong việc sử dụng đồng vốn; tiêu chí xây dựng nông thôn mới; sự không đồng thuận giữa lãnh đạo địa phương với nhân dân.

Về tài chính, nhìn chung Mặt trận Tổ quốc cấp xã chỉ làm tốt việc giám sát các nguồn huy động từ nhân dân trong xã để xây dựng các công trình phục vụ nhu cầu dân sinh tại chỗ.

Các nguồn tài chính được phân bổ từ các cấp trên (huyện, tỉnh, Trung ương) đều không có điều kiện giám sát. Đây chính là “lỗ hổng” lớn trong cơ chế giám sát các nguồn đầu tư từ ngân sách nhà nước, rất cần chấn chỉnh trong thời gian tới.

Theo qui định, các công trình đầu tư đều có giám sát thiết kế, giám sát thi công, có thanh tra ngành, có nghiệm thu từng phần và nghiệm thu công trình khi kết thúc, có kiểm toán... Tuy nhiên, công trình tổ chức triển khai thực hiện tại địa phương (thậm chí là vùng sâu, vùng xa đi lại khó khăn) nên cán bộ, công chức lĩnh vực này ít quan tâm sâu sát, không thường xuyên, trực tiếp có mặt ở tại công trình nên việc thi công công trình ở một số nơi không đảm bảo chất lượng.

Về việc thực hiện qui chế dân chủ “dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra” trong hoạt động đầu tư: một số công trình đầu tư trong Chương trình mục tiêu Quốc gia xây dựng nông thôn mới nhằm để “đảm bảo chỉ tiêu”, đầu tư theo chương trình dự án chung mà không có sự trao đổi, bàn bạc thống nhất với chính quyền và người dân địa phương - là những người trực tiếp thụ hưởng thành quả của những công trình này nên công trình xây dựng xong không đưa vào hoạt động được (Nhà văn hóa của xã Lý Văn Lâm, thành phố Cà Mau, tỉnh Cà Mau xây dựng giữa cánh đồng mà không có đường đi vào; chợ xã Lý Văn Lâm xây dựng xong người dân không vào họp chợ do người dân trong xã có thói quen đi chợ Cà Mau chỉ cách đó 2km).

Về giám sát trong đánh giá, thẩm tra, thẩm định, công nhận danh hiệu “xã nông thôn mới”, “huyện nông thôn mới”: Nhìn chung vai trò tham gia của Mặt trận Tổ quốc các cấp còn chưa hiệu quả. Mặt khác, cũng còn tồn tại tư tưởng “thông qua để địa phương đạt chỉ tiêu xây dựng nông thôn mới” theo Nghị quyết Đại hội Đảng bộ đề ra, thậm chí có tỉnh còn cho nợ tiêu chí nên việc xét duyệt, thẩm định, công nhận các danh hiệu nông thôn mới cần được điều chỉnh một số qui định cho phù hợp. Để thực hiện có hiệu quả hoạt động giám sát của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam đối với Chương trình mục tiêu Quốc gia xây dựng nông thôn mới trong thời gian tới, cần những giải pháp, kiến nghị như sau:

1. Nâng cao hiệu quả công tác giám sát của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam

Mặt trận Tổ quốc Việt Nam các cấp tiến hành tổng kết đánh giá hiệu quả công tác giám sát Chương trình mục tiêu Quốc gia xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2010 - 2015; rút kinh nghiệm, nhân rộng điển hình tốt trong quá trình thực hiện tại địa phương mình và trao đổi bàn biện pháp khắc phục những hạn chế trong công tác giám sát mà đề tài đã nghiên cứu phát hiện ra.

Ban Thường trực Ủy ban Mặt trận Tổ quốc các tỉnh báo cáo Thường trực Tỉnh ủy, trao đổi thống nhất với Hội đồng nhân dân, Ủy ban nhân dân, Văn phòng điều phối cấp tỉnh Chương trình mục tiêu Quốc gia xây dựng nông thôn mới về những mục tiêu, nội dung cần tập trung giám sát trong từng thời điểm; có kế hoạch và phân công trách nhiệm đối với các tổ chức thành viên của Mặt trận và thành viên của các đoàn giám sát độc lập do Mặt trận Tổ quốc cấp tỉnh quyết định thành lập.

Ban Thường trực Ủy ban Mặt trận Tổ quốc cấp tỉnh hướng dẫn Ban Thường trực Uỷ ban Mặt trận Tổ quốc cấp huyện những nội dung cần tập trung giám sát trong quá trình tổ chức thực hiện Chương trình mục tiêu Quốc gia xây dựng nông thôn mới hàng năm và trong suốt giai đoạn 2016 - 2020. Trong đó, cần chú trọng xác định rõ những nội dung theo phân cấp để Mặt trận Tổ quốc cấp huyện tổ chức giám sát ở cấp mình và hướng dẫn cho cấp xã tổ chức triển khai thực hiện.

Trong triển khai thực hiện các chương trình, dự án tại địa phương, cần đảm bảo tính công khai, minh bạch, người dân được bàn bạc, thống nhất trước khi triển khai. Phải thực sự phát huy vai trò làm chủ của người dân trong các chương trình, dự án, nhất là các dự án đầu tư cơ sở hạ tầng, từ việc lập kế hoạch xây dựng dự án, tổ chức thi công, giám sát, duy tu bảo dưỡng công trình; lãnh đạo cấp ủy, chính quyền, đoàn thể phải sâu sát dân, tạo mọi điều kiện để “dân biết, dân bàn, dân chọn, dân làm, dân kiểm tra giám sát và hưởng lợi từ kết quả xây dựng nông thôn mới”.

2. Kiến nghị

a) Kiến nghị với Chính phủ và Ban Chỉ đạo Chương trình mục tiêu Quốc gia xây dựng nông thôn mới

Sớm ban hành các Thông tư hướng dẫn về việc thực hiện Bộ tiêu chí đánh giá nông thôn mới đã được Chính phủ ban hành. Các văn bản qui phạm pháp luật hướng dẫn tiêu chí đánh giá chỉ nên mang tính hướng dẫn, có tính linh hoạt, phù hợp với từng vùng miền.

Sớm ban hành Thông tư hướng dẫn quy hoạch khu dân cư nông thôn, nhà ở nông thôn phù hợp với từng vùng miền.

Bổ sung qui định: Khi nghiệm thu các đề án, tư vấn xây dựng phải coi trọng tính khả thi của đề án và đề án đó có phát huy được sự tham gia của nhân dân trong huy động đóng góp, trong tổ chức triển khai thực hiện, kết quả công tác giám sát, kiểm tra, hiệu quả sử dụng và công tác quản lý của nhân dân trong quá trình phát triển nông thôn.

Bổ sung các tiêu chí thể hiện hướng tiếp cận mới như nghiên cứu đã phân tích và các tiêu chí đánh giá quá trình thụ hưởng của cư dân nông thôn với công cuộc xây dựng nông thôn mới. Cần chú trọng tiêu chí đánh giá “phần mềm” trong phát triển nông thôn như cơ chế, các vấn đề xã hội, phát triển con người...

b) Kiến nghị với Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam

Phối hợp với Thanh tra Chính phủ tổng kết 10 năm thực hiện Nghị định 99/2005/NĐ-CP ngày 28/07/2005 qui định chi tiết và hướng dẫn thi hành Luật Thanh tra về tổ chức và hoạt động của Ban Thanh tra nhân dân; phối hợp với Bộ Xây dựng tổng kết 10 năm thực hiện Quyết định số 80/2005/QĐ-TTg ngày 18/4/2005 của Thủ tướng Chính phủ về việc ban hành Quy chế giám sát đầu tư của cộng đồng để đánh giá kết quả, rút kinh nghiệm và nhân ra diện rộng những địa phương làm tốt, nhưng mô hình, cách làm hay và kịp thời điều chỉnh văn bản qui phạm pháp luật cho phù hợp với thực tế tình hình hiện nay.

Phối hợp với Ban Chỉ đạo Chương trình mục tiêu Quốc gia xây dựng nông thôn mới ban hành văn bản qui phạm pháp luật về việc Mặt trận Tổ quốc Việt Nam tham gia giám sát xây dựng nông thôn mới, trong đó qui định rõ nội dung, nhiệm vụ, điều kiện, kinh phí giám sát của Mặt trận Tổ quốc từng cấp (tránh tình trạng hiện nay việc giám sát phải vận dụng Quyết định 217-QĐ/TW của Bộ Chính trị vì chưa có văn bản pháp qui qui định).

Phối hợp với Bộ Tài chính qui định chi tiết về việc công khai các nguồn vốn đầu tư từ ngân sách Nhà nước cho Chương trình mục tiêu Quốc gia xây dựng nông thôn mới. Trong đó có phân theo kỳ đầu tư, theo lĩnh vực đầu tư, theo địa phương đầu tư để Mặt trận Tổ quốc Việt Nam phân giao cho các tổ chức thành viên, các địa phương tham gia giám sát tiến độ và hiệu quả sử dụng đồng vốn từ ngân sách. Việc công khai này được thực hiện vào tháng 07 hàng năm để các địa phương kịp xây dựng kế hoạch giám sát cho năm sau.

Phối hợp với Chính phủ tổ chức sơ kết 05 năm thực hiện Quyết định 1620-QĐ/TTg ngày 20/09/2011 của Thủ tướng Chính phủ về việc ban hành kế hoạch tổ chức thực hiện phong trào “Cả nước chung tay xây dựng nông thôn mới” để kịp thời biểu dương, khen thưởng, động viên phong trào và nhân rộng các điển hình làm tốt trong chương trình này và điều chỉnh những bất cập trong quá trình triển khai những năm vừa qua.

Chương trình mục tiêu Quốc gia xây dựng nông thôn mới là một chương trình có qui mô toàn quốc, huy động toàn bộ hệ thống chính trị và cả xã hội tham gia, ảnh hưởng toàn diện đến mọi mặt của đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội, an ninh quốc phòng của hầu hết các địa phương trong cả nước và được triển khai, thực hiện trong thời gian dài.

Với qui mô, tính chất, mức độ và khối lượng công việc cần phải thực hiện để xây dựng nông thôn mới và tiến hành trong một thời gian dài bao giờ cũng rất cần có sự kiểm tra, giám sát từ các cơ quan chức năng của chính quyền, nhưng quan trọng hơn cả là sự giám sát từ “tai, mắt” của nhân dân thông qua Mặt trận Tổ quốc Việt Nam.

Từ đó có thể thấy, việc nâng cao chất lượng giám sát của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam đối với Chương trình mục tiêu Quốc gia xây dựng nông thôn mới là một vấn đề rất quan trọng trong những năm tiếp theo. Chúng ta luôn thấm nhuần tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh: Đại đoàn kết toàn dân tộc là nguồn sức mạnh quan trọng trong mọi cuộc cách mạng. Người viết: “Có lực lượng dân chúng việc to tát mấy, khó khăn mấy cũng làm được. Không có thì việc gì làm cũng không xong. Dân chúng biết giải quyết nhiều vấn đề một cách giản đơn, mau chóng, đầy đủ mà những người tài giỏi, những đoàn thể to lớn nghĩ mãi không ra”. Nếu các địa phương trong khu vực và cả nước nói chung biết phát huy đúng mức vai trò và sức mạnh nhân dân, biết tổ chức cho nhân dân giám sát hoạt động của bộ máy công quyền thì tin chắc rằng Chương trình mục tiêu Quốc gia xây dựng nông thôn mới sẽ đi đến thắng lợi.

Lê Thị May

Ban Công tác phía Nam, Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam