Chủ tịch UBTƯ MTTQ Việt Nam Trần Thanh Mẫn phát biểu tại phiên họp của Ủy ban Thường vụ Quốc hội lần thứ 15. Ảnh: Quang Vinh

Vai trò, trách nhiệm của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam các cấp trong việc tập hợp, phản ánh ý kiến, kiến nghị của nhân dân đối với Đảng và Nhà nước

Hoạt động tập hợp, phản ánh ý kiến, kiến nghị của nhân dân của các thiết chế chính trị (Đảng, Nhà nước, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam…) xuất phát từ quan điểm: bảo đảm quyền lực thuộc về nhân dân. Nhân dân vừa trực tiếp thực hiện vừa ủy quyền cho các thiết chế đại diện thay mình thực hiện dưới sự “chỉ huy, sai khiến” và giám sát của mình. Còn các thiết chế đại diện phải thể hiện và thực hiện ý chí, nguyện vọng của nhân dân, phải lắng nghe tâm tư, nguyện vọng, ý kiến, kiến nghị của nhân dân, quan tâm giải quyết những yêu cầu, kể cả tiếp thu các hiến kế của nhân dân. Từ đây xuất hiện yêu cầu phải tập hợp, phản ánh ý kiến, kiến nghị, nguyện vọng, hiến kế đó đến các cơ quan có trách nhiệm (cơ quan Đảng và Nhà nước) để tiếp thu sáng kiến và giải quyết những yêu cầu, kiến nghị của nhân dân. “Các cơ quan nhà nước, cán bộ, công chức, viên chức phải tôn trọng Nhân dân, tận tụy phục vụ Nhân dân, liên hệ chặt chẽ với Nhân dân, lắng nghe ý kiến và chịu sự giám sát của Nhân dân” (Điều 8 Hiến pháp). Đồng thời, phải kết hợp thông tin, tuyên truyền, vận động, giải thích, kêu gọi nhân dân tích cực hưởng ứng và hăng hái thực hiện chủ trương, đường lối, chính sách, pháp luật của Đảng và Nhà nước. Trong hoạt động này có sự tham gia của nhiều chủ thể: tổ chức Đảng, cơ quan Nhà nước (nhất là các cơ quan đại diện quyền lực nhà nước), các đoàn thể nhân dân (hay còn gọi là các tổ chức chính trị - xã hội). Mặt trận Tổ quốc Việt Nam với tư cách là cơ sở chính trị của chính quyền nhân dân - đương nhiên cũng đóng một vai trò quan trọng.

Mặt trận Tổ quốc (MTTQ) Việt Nam là tổ chức liên minh chính trị, liên hiệp tự nguyện của tổ chức chính trị, các tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức xã hội và các cá nhân tiêu biểu trong các giai cấp, các tầng lớp xã hội, các dân tộc, các tôn giáo và người Việt Nam định cư ở nước ngoài với tư cách là cơ sở chính trị của chính quyền nhân dân, đại diện cho quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của nhân dân có vai trò và trách nhiệm lớn trong việc thu thập, phản ánh và tham gia giải quyết, đôn đốc, giám sát việc giải quyết ý kiến, nguyện vọng của nhân dân. Hiến pháp, Luật MTTQ Việt Nam ghi nhận rõ: “Mặt trận Tổ quốc Việt Nam là cơ sở chính trị của chính quyền nhân dân; đại diện, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của Nhân dân; tập hợp, phát huy sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc, thực hiện dân chủ, tăng cường đồng thuận xã hội; giám sát, phản biện xã hội; tham gia xây dựng Đảng, Nhà nước, hoạt động đối ngoại nhân dân góp phần xây dựng và bảo vệ Tổ quốc” (Điều 9, Hiến pháp năm 2013); “Tập hợp, tổng hợp ý kiến, kiến nghị của cử tri và Nhân dân để phản ánh, kiến nghị với Đảng, Nhà nước.” (Điều 3, Luật MTTQ Việt Nam năm 2015). Luật Khiếu nại, Luật Tố cáo năm 2010 quy định: “Mặt trận Tổ quốc tổ chức tiếp dân đến khiếu nại, tố cáo, kiến nghị, phản ánh liên quan đến khiếu nại, tố cáo; khi nhận được khiếu nại, tố cáo thì nghiên cứu, chuyển đến người có thẩm quyền giải quyết khiếu nại, tố cáo”. 

Đánh giá thực trạng hoạt động tập hợp, phán ánh ý kiến nhân dân của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam các cấp thời gian qua

Đối với hoạt động tập hợp, tổng hợp ý kiến, kiến nghị của cử tri và nhân dân qua việc phối hợp tổ chức tiếp xúc cử tri cho các đại biểu dân cử. 

Sau mỗi đợt tiếp xúc cử tri của đại biểu Quốc hội, Đoàn đại biểu Quốc hội chủ trì phối hợp với Ban Thường trực Uỷ ban MTTQ cấp tỉnh tập hợp, tổng hợp các ý kiến, kiến nghị của cử tri thuộc thẩm quyền giải quyết của các cơ quan nhà nước, tổ chức, đơn vị ở trung ương gửi Uỷ ban Thường vụ Quốc hội và Đoàn Chủ tịch Uỷ ban Trung ương MTTQ Việt Nam; đồng thời chuyển những ý kiến, kiến nghị của cử tri thuộc thẩm quyền của các cơ quan nhà nước, tổ chức, đơn vị hữu quan ở địa phương để xem xét, giải quyết và trả lời cử tri. Đối với tiếp xúc của đại biểu Hội đồng nhân dân thì các tổ đại biểu, đại biểu và Ủy ban MTTQ cùng cấp tập hợp. Các ủy viên Ủy ban MTTQ các cấp tham dự các cuộc tiếp xúc cũng có thể gửi các báo cáo ý kiến, kiến nghị thu thập được về Ủy ban MTTQ cấp mình để tổng hợp chung. Đoàn Chủ tịch Uỷ ban Trung ương MTTQ Việt Nam chủ trì phối hợp với Uỷ ban thường vụ Quốc hội xây dựng Báo cáo tổng hợp ý kiến, kiến nghị của cử tri cả nước để báo cáo trước kỳ họp Quốc hội. Ban Thường trực Ủy ban MTTQ địa phương tổng hợp ý kiến thông báo ra trước kỳ họp Hội đồng nhân dân.

Thực hiện Nghị quyết liên tịch số 525/2012/ NQLT ngày 27/9/2012 hướng dẫn về việc đại biểu Quốc hội tiếp xúc cử tri và nay được Luật MTTQ Việt Nam mới 2015 ghi nhận (Điều 15) thì hoạt động tập hợp, phản ánh ý kiến nhân dân của Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam đã được kết hợp cùng với việc phản ánh ý kiến, kiến nghị của cử tri thành “Báo cáo tổng hợp ý kiến cử tri và Nhân dân”. Phương thức này tuy có một số thuận lợi, song đã làm cho hoạt động tập hợp, phản ánh ý kiến nhân dân của MTTQ bị lệ thuộc vào việc tiếp xúc cử tri và báo cáo trước kỳ họp của các cơ quan dân cử, mà thiếu đi việc tập hợp, phản ánh thường xuyên đến các cơ quan tổ chức Đảng và Nhà nước có thẩm quyền. Ở địa phương, việc tổng hợp ý kiến, kiến nghị của cử tri đôi khi còn chưa đầy đủ do chưa thực sự có sự phối hợp chặt chẽ giữa Ủy ban MTTQ các cấp và các cơ quan hữu quan. Ủy ban MTTQ cấp huyện do không phải là cấp có trách nhiệm trực tiếp với công tác này nên chưa thực sự quan tâm thường xuyên đến công tác tổng hợp ý kiến, kiến nghị của cử tri tại địa phương do đó phần nào ảnh hưởng đến chất lượng của việc tổng hợp ý kiến, kiến nghị của cử tri và nhân dân của Ủy ban MTTQ cấp tỉnh.  Việc theo dõi, giám sát việc giải quyết ý kiến, kiến nghị của cử tri gửi đến các bộ, ngành còn yếu. Tình trạng các cơ quan bộ ngành trả lời bằng văn bản còn chung chung, chưa đáp ứng được vấn đề cử tri kiến nghị, cá biệt có vấn đề không được trả lời, để cử tri kiến nghị nhiều lần; nhiều ý kiến, kiến nghị của cử tri chậm được giải quyết, hoặc những điều đã hứa với cử tri chưa được các cơ quan, tổ chức, cá nhân giải quyết một cách đầy đủ, kịp thời, nhưng Mặt trận lại chưa có cơ chế để yêu cầu thực hiện.  Đối với hoạt động tổ chức thu thập, lấy ý kiến, kiến nghị thường xuyên (Hội nghị Ủy ban MTTQ Việt Nam, tập hợp ý kiến của thành viên, ý kiến của các tầng lớp nhân dân, báo chí…).

Phương thức thu thập, lấy ý kiến, kiến nghị thường xuyên thông qua các Hội nghị Ủy ban MTTQ Việt Nam, tập hợp ý kiến của thành viên, ý kiến của các tầng lớp nhân dân, báo chí… đã thực hiện lâu nay và được coi là phương thức truyền thống của Mặt trận, bao gồm: Thu thập ý kiến qua các hội nghị thường kỳ (hoặc bất thường) của Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam, Đoàn Chủ tịch Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam, của Ủy ban Mặt trận Tổ quốc các cấp; Tập hợp, tổng hợp ý kiến, nguyện vọng của nhân dân của MTTQ cấp dưới gửi về Ủy ban MTTQ cấp trên; Tập hợp ý kiến đoàn viên, hội viên và nhân dân của các tổ chức thành viên gửi về Uỷ ban MTTQ các cấp; Báo cáo phản ánh của các Hội đồng tư vấn qua các cuộc khảo sát, qua hoạt động thực tiễn của các nhà khoa học là thành viên của các Hội đồng; Báo cáo phản ánh ý kiến của nhân dân của Ủy viên Ủy ban MTTQ các cấp; Tập hợp ý kiến, kiến nghị của nhân dân thu thập được qua việc, qua tiếp nhận, xử lý đơn thư khiếu nại, tố cáo của công dân, qua dư luận, báo chí.

Tại các hội nghị Đoàn Chủ tịch, Uỷ ban Trung ương MTTQ Việt Nam, hội nghị Ủy ban MTTQ các cấp, hội nghị của các tổ chức thành viên Mặt trận các cấp, những ý kiến, kiến nghị của nhân dân đều được Ban Thường trực Uỷ ban Trung ương MTTQ Việt Nam và MTTQ các cấp tổng hợp phản ánh với Đảng, Nhà nước và cấp ủy, chính quyền cùng cấp.

Các hình thức tập hợp, phản ánh ý kiến “truyền thống” này của Mặt trận có thể thấy là khá nhiều. Tuy nhiên, quy trình, thủ tục cũng như trách nhiệm tập hợp, tổng hợp của các loại hình hoạt động chưa được quy định thành quy chế bắt buộc nên mức độ hiệu quả phụ thuộc nhiều vào ý chí chủ quan và khả năng vận dụng của từng nơi. Mặt trận chưa có một phương thức, biện pháp nào hay nói cách khác chưa có được một “kênh” chuyên trách nào (tương tự như tiếp xúc cử tri) để có thể thu thập được đầy đủ ý kiến, kiến nghị của nhân dân, thu thập và phản ánh một cách thường xuyên, liên tục, đầy đủ, chính xác và có tính pháp lý để thực hiện trách nhiệm này một cách chính xác và kịp thời.

Về tổ chức các Hội nghị lấy ý kiến nhân dân (hội nghị chuyên đề, diễn đàn, bàn tròn…)

 Trên tinh thần Văn kiện Đại hội lần thứ VIII (năm 1996) của Đảng, Văn kiện Đại hội lần thứ XI (năm 2011) từ năm 2012, Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, một số Ủy ban MTTQ địa phương và các tổ chức thành viên thực hiện việc tổ chức các hội nghị, diễn đàn, bàn tròn để lấy ý kiến nhân dân.

Ban Thường trực Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam, các đoàn thể chính trị - xã hội đã phối hợp tổ chức các hội nghị lấy ý kiến nhân dân, trong đó, tập trung vào những vấn đề bức xúc của nhân dân. Tuy nhiên hoạt động tổ chức lấy ý kiến, kiến nghị nhân dân của một số Ủy ban MTTQ các cấp chưa thường xuyên, liên tục, chưa tập hợp được đầy đủ ý kiến, kiến nghị của các tổ chức thành viên của Mặt trận, các nhà khoa học, chuyên gia, người có uy tín tiêu biểu, chức sắc các dân tộc, tôn giáo, nhất là đội ngũ trí thức ở trong và ngoài nước hiến kế xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. 

Việc lựa chọn nội dung chủ đề, vấn đề để tổ chức lấy ý kiến, kiến nghị của một số Ủy ban MTTQ các cấp chưa sát với tình hình thực tế, chưa đi sâu vào các lĩnh vực bức xúc, nóng bỏng của xã hội và yêu cầu đòi hỏi của các tầng lớp nhân dân. Đối tượng và hình thức lấy ý kiến, kiến nghị của nhân dân chưa thật rộng rãi và phong phú.

Việc tổng hợp báo cáo ý kiến, kiến nghị của nhân dân của một số Ủy ban MTTQ các cấp chất lượng chưa cao, nội dung còn chung chung, thiếu cụ thể; chưa tham mưu, đề xuất các giải pháp với Đảng, Nhà nước, MTTQ Việt Nam để giải quyết những ý kiến, kiến nghị của nhân dân.  Về hoạt động tổng hợp và phản ánh ý kiến, kiến nghị của các tầng lớp nhân dân đến các cơ quan Đảng và Nhà nước.

Tổng hợp ý kiến: Sau khi đã thu thập, tập hợp các ý kiến, kiến nghị của nhân dân qua nhiều kênh khác nhau, Ủy ban MTTQ các cấp tiến hành tổng hợp thành các văn bản, vấn đề để phản ánh đến các địa chỉ theo quy định. 

Phản ánh ý kiến:

 Trình bày Báo cáo tổng hợp ý kiến, kiến nghị của cử tri và Nhân dân trước các cơ quan đại diện quyền lực nhà nước (Quốc hội và Hội đồng nhân dân các cấp).

Gửi Báo cáo tổng kết công tác Mặt trận, nghị quyết về các hội nghị Ủy ban Mặt trận Tổ quốc các cấp đến các cấp có thẩm quyền. 

Việc tổng hợp và phản ánh ý kiến, kiến nghị của nhân dân của Đoàn Chủ tịch Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam chưa theo đúng tinh thần tổng hợp ý kiến nhân dân, mà chủ yếu là tổng hợp phản ánh ý kiến của cử tri. Gần đây mới bắt đầu xây dựng Báo cáo tổng hợp ý kiến, kiến nghị của nhân dân gửi tới Bộ Chính trị, Quốc hội, Chủ tịch nước, Chính phủ.

Việc tổng hợp ý kiến, kiến nghị của cử tri và nhân dân ở địa phương đôi khi còn chưa đầy đủ, do chưa thực sự có sự phối hợp chặt chẽ giữa MTTQ và các cơ quan hữu quan. 

Một số tổ chức thành viên và các thành viên cá nhân chưa phản ánh sâu sắc, thực chất tình hình ý kiến, kiến nghị của cử tri đến MTTQ. Chưa thực sự gần gũi, quan tâm công tác tập hợp ý kiến, kiến nghị của các tầng lớp nhân dân mà mình đại diện để gửi đến MTTQ Việt Nam nên việc tổng hợp còn nhiều khó khăn.

Các hình thức phản ánh trước các cơ quan, tổ chức Đảng, các cán bộ cao cấp của Đảng và Nhà nước chưa nhiều. Hình thức phản ánh ý kiến, kiến nghị, khiếu nại tố cáo đến các bộ, ban ngành mới dừng lại ở việc “chuyển” ý kiến.

Giải pháp tăng cường hoạt động tập hợp, phản ánh ý kiến, kiến nghị của nhân dân của Mặt trận hiện nay

Bảo đảm đầy đủ hoạt động tập hợp, tổng hợp ý kiến, kiến nghị của cử tri và nhân dân qua việc phối hợp tổ chức tiếp xúc cử tri cho các đại biểu dân cử.

Cần đổi mới hình thức tiếp xúc cử tri theo hướng tăng cường tiếp xúc cử tri, mở rộng đối tượng cử tri. Các thành viên MTTQ, nhất là thành viên cá nhân phải được mời và tích cực tham gia để thu thập và phản ánh trung thực các ý kiến, kiến nghị, tâm tư nguyện vọng của cử tri và nhân dân đến Ủy ban MTTQ các cấp và tổng hợp chung để phản ánh đến Đảng, Nhà nước, Quốc hội, Hội đồng nhân dân các cấp. Trách nhiệm tổng hợp ý kiến, kiến nghị của cử tri cần quy về một đầu mối là Đoàn đại biểu Quốc hội và tổng hợp chung tại Ủy ban Thường vụ Quốc hội. Không nên để Đoàn Chủ tịch Ủy ban Trung ương tổng hợp và đọc Báo cáo tổng hợp ý kiến cử tri ra trước kỳ họp Quốc hội mà việc này phải do các cơ cấu của Quốc hội (cụ thể là Ủy ban thường vụ Quốc hội) đảm nhiệm. MTTQ cần tập trung vào nhiệm vụ theo như quy định tại điều 3 Luật Mặt trận Tổ quốc Việt Nam 2015 là “Tập hợp, tổng hợp ý kiến, kiến nghị của cử tri và Nhân dân để phản ánh, kiến nghị với Đảng, Nhà nước”. Và việc này phải làm thường xuyên chứ không chỉ trước mỗi kỳ họp Quốc hội, Hội đồng nhân dân. Đẩy mạnh công tác giải quyết các ý kiến, kiến nghị của cử tri, tạo cơ chế đầy đủ cho MTTQ giám sát việc giải quyết các ý kiến, kiến nghị của cử tri. 

Tổ chức tốt việc thu thập, lấy ý kiến, kiến nghị thường xuyên (Hội nghị Ủy ban MTTQ, tập hợp ý kiến của thành viên Mặt trận, ý kiến của các tầng lớp nhân dân, báo chí…).

Nâng cao chất lượng, hiệu quả các Hội nghị thường kỳ (hoặc bất thường) của Ủy ban MTTQ các cấp, của Đoàn Chủ tịch Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam. Tăng cường việc lấy ý kiến và trao đổi thảo luận của các vị Ủy viên. Đẩy mạnh hoạt động của các Hội đồng tư vấn của Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam. Nâng cao chất lượng các báo cáo tổng kết công tác Mặt trận, nghị quyết về các hội nghị Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam; báo cáo kết quả phối hợp công tác với các cơ quan nhà nước (Ủy ban thường vụ Quốc hội, Chủ tịch nước, Chính phủ, Toà án nhân dân, Viện kiểm sát nhân dân, Hội đồng nhân dân, Ủy ban nhân dân…). Tiến tới phải lập ra các cơ cấu thích hợp trong Ủy ban MTTQ như các Ban, Ủy ban chuyên đề bao gồm thành viên cá nhân tiêu biểu theo lĩnh vực để nghiên cứu đề xuất ý kiến, kiến nghị của MTTQ với Đảng và Nhà nước. Bảo đảm sự tham gia thiết thực của thành viên Ủy ban MTTQ các cấp đối với các kỳ họp, phiên họp của các cơ quan chính quyền nhà nước các cấp khi bàn những vấn đề có liên quan để qua đó thể hiện, phản ánh tâm tư, nguyện vọng của nhân dân đối với Nhà nước trước các vấn đề đang đặt ra. Các kỳ họp Hội đồng nhân dân các cấp nên bố trí đủ thời gian và phù hợp để MTTQ phản ánh ý kiến, kiến nghị của cử tri và nhân dân và phải có sự tiếp thu, giải trình. 

Mở rộng các hình thức hội nghị lấy ý kiến, kiến nghị của nhân dân do Mặt trận Tổ quốc chủ trì (hội nghị chuyên đề, diễn đàn, bàn tròn…) 

Triển khai rộng rãi các hình thức lấy ý kiến nhân dân, hội nghị chuyên đề đã được khẳng định và nêu tại Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc MTTQ Việt Nam lần thứ VIII (9.2014) “…phối hợp tổ chức các diễn đàn nhân dân, hội nghị tiếp xúc cử tri, của đại biểu dân cử, đa dạng hóa các kênh tiếp nhận, tập hợp ý kiến, kiến nghị của cử tri và nhân dân với Đảng, Nhà nước, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam;…”, “Tổ chức các diễn đàn và các phương thức phù hợp để phát huy sáng kiến của nhân dân, nhất là đội ngũ trí thức ở trong nước và ngoài nước hiến kế xây dựng và bảo vệ Tổ quốc”. Xây dựng và ban hành các quy chế hoạt động tổ chức lấy ý kiến, kiến nghị của nhân dân. Hoạt động tổ chức lấy ý kiến, kiến nghị của nhân dân phải được qui định thành văn bản và thống nhất trong hệ thống MTTQ Việt Nam và không trái với chỉ thị, nghị quyết của Đảng, luật pháp của Nhà nước và Điều lệ của MTTQ Việt Nam. Tổng hợp và phản ánh kịp thời, đầy đủ ý kiến, kiến nghị của nhân dân đến các cơ quan Đảng và Nhà nước có thẩm quyền.

Về tổng hợp và phản ánh ý kiến: Nâng cao chất lượng báo cáo tổng hợp ý kiến, kiến nghị của cử tri và nhân dân trình bày trước các kỳ họp của Quốc hội, Hội đồng nhân dân. Tăng cường việc tập hợp, tổng hợp ý kiến, kiến nghị của hội viên, thành viên, đoàn viên, của các tổ chức thành viên của Mặt trận. Tăng cường hoạt động phản ánh trực tiếp đến các kỳ họp, phiên họp của các cơ quan tổ chức mà Mặt trận được mời tham dự, đến các đồng chí lãnh đạo Đảng và Nhà nước được phân công trực tiếp theo dõi và chỉ đạo công tác Mặt trận chứ không chỉ tập trung vào các cơ quan quyền lực nhà nước và các bộ ngành như hiện nay. Ý kiến phải được tập hợp và đưa đến Quốc hội, Hội đồng nhân dân và các cơ quan hữu quan thường xuyên hơn (ít nhất 3 tháng 1 lần) chứ không phải chỉ trước mỗi kỳ họp (6 tháng 1 lần) như hiện nay. Phát huy vai trò của các đơn vị báo chí, truyền thông của hệ thống Mặt trận trong hoạt động phản ánh ý kiến nhân dân.

Đẩy mạnh hoạt động theo dõi, thúc đẩy việc tiếp thu, giám sát, thúc đẩy việc giải quyết ý kiến, kiến nghị của nhân dân. Cần có cơ chế đầy đủ hơn về giám sát của MTTQ, các tổ chức thành viên đối với việc giải quyết kiến nghị, khiếu nại, tố cáo của công dân; quy định và thực hiện nghiêm túc việc thông báo định kỳ về giải quyết khiếu nại, khiếu kiện cho Mặt trận biết; các kiến nghị của Mặt trận cần được cơ quan tổ chức có thẩm quyền xem xét nghiêm túc và thông báo lại đúng thời hạn quy định.

Bùi Xuân Đức

Phó Giáo sư, Tiến sĩ, Nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu khoa học Mặt trận Tổ quốc Việt Nam