Sau Ngày Quốc khánh (ngày 2/9/1945), đất nước đứng trước muôn vàn khó khăn. Chính quyền cách mạng non trẻ một lúc phải đương đầu với thù trong, giặc ngoài; một lúc phải chống “giặc đói”, “giặc dốt”, “giặc ngoại xâm”, nhiệm vụ mang tính chiến lược của Đảng, Chính quyền cách mạng và nhân dân Việt Nam lúc này là phải vừa kháng chiến vừa kiến quốc.

Ngày 15/11/1945, Ban Chấp hành Trung ương Đảng ra Chỉ thị về kháng chiến kiến quốc. Chỉ thị nhấn mạnh: “Kháng chiến đi liền với kiến quốc, có kiến quốc tốt kháng chiến mới thắng lợi”. Về lĩnh vực văn hóa: “Về văn hóa, tổ chức bình dân học vụ, tích cực bài trừ nạn mù chữ, mở đại học và trung học, cải cách việc học theo tinh thần mới, bài trừ cách dạy học nhồi sọ, cổ động văn hóa cứu quốc, kiến thiết nền văn hóa mới theo ba nguyên tắc: khoa học hóa, đại chúng hóa, dân tộc hóa”1. Tiếp đó, Đảng xác định: Một trong những vấn đề có ý nghĩa quan trọng lúc này chính là cải thiện đời sống của nhân dân, cần phải thay đổi, xóa bỏ những lề lối, nếp sống cổ hủ, lạc hậu. Đảng phát động phong trào “Xây dựng đời sống mới”. Ngày 3/4/1946, Ủy ban vận động đời sống mới Trung ương được thành lập và đến tháng 3/1947, Chủ tịch Hồ Chí Minh viết và cho công bố cuốn sách “Đời sống mới”, Người giải thích rằng: mặc dù “Trong lúc này, người thì lo đánh giặc, người thì lo phá hoại, người thì lo tản cư, toàn dân ai cũng khó nhọc vất vả”, nhưng "Chính trong lúc này càng phải thực hành đời sống mới là Cần, Kiệm, Liêm, Chính”2. “Thực hành đời sống mới là một điều cần kíp cho công cuộc cứu quốc và kiến quốc”3.

Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, thực hành đời sống mới là Cần, Kiệm, Liêm, Chính. Người giải thích: "Quân đội phải siêng tập, siêng đánh. Nhân dân tăng gia sản xuất, phải siêng làm, thì kháng chiến chắc chắn thắng lợi, thế cho nên phải Cần. Binh sĩ phải tiết kiệm đạn dược, mỗi viên đạn một tên thù. Cho nên phải Kiệm. Mọi người đều trong sạch, không tham lam, không đem của công dùng vào việc tư, thì mọi việc mới chạy. Cho nên ai cũng phải Liêm. Mỗi người quốc dân đều phải vì nước quên nhà, hăng hái ủng hộ kháng chiến, ra sức tăng gia sản xuất, trừ diệt bọn bán nước hại dân quyết làm cho Tổ quốc thống nhất độc lập. Thế là Chính"4.

Người cũng giải thích rằng, đạo đức mới không phải là gạt bỏ mọi cái cũ mà phải phát huy những tinh hoa về truyền thống yêu nước, cần cù lao động, đoàn kết chống giặc ngoại xâm, tương thân, tương ái, lá lành đùm lá rách,... Người viết: "Đời sống mới không phải cái gì cũ cũng bỏ hết, không phải cái gì cũng làm mới. Cái gì cũ mà xấu, thì phải bỏ... Cái gì cũ mà không xấu, nhưng phiền phức thì phải sửa đổi lại cho hợp lý... Cái gì cũ mà tốt, thì phải phát triển thêm... Cái gì mới mà hay, thì ta phải làm... Làm thế nào cho đời sống của dân ta, vật chất được đầy đủ hơn, tinh thần được vui mạnh hơn. Đó là mục đích của đời sống mới".

Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, đời sống mới bao gồm đời sống mới riêng cho từng người và đời sống mới chung cho cộng đồng, tập thể như các gia đình, làng xã, các bộ đội, các nhà máy, trường học, các công sở,... Về tinh thần, đời sống mới phải Cần, Kiệm, Liêm, Chính; nếu không làm được như vậy, thì dễ trở nên hủ bại, biến thành sâu mọt của dân. Phải yêu Tổ quốc, quan tâm đến lợi ích chung, không kiêu căng, không nịnh hót, không tham lam, không bủn xỉn. Phải ham học, một người không biết chữ, biết tính thì như nửa mù nửa sáng, biết rồi thì học thêm nữa. Về hành động để thực hành đời sống mới không ngoài năm việc là ăn, mặc, ở, đi lại, làm. Đời sống mới không tách rời tăng gia sản xuất.

Thực hành đời sống mới là công việc của mọi người dân, bắt đầu từ cội nguồn là mỗi người, gia đình, làng, xã: "Do nhiều người nhóm lại mà thành Làng, do nhiều Làng nhóm lại mà thành Nước. Nếu người này cũng xấu, người kia cũng xấu, thì thành Làng xấu, Nước hèn; nếu mỗi người cá nhân tốt, thì Làng tốt, Nước mạnh. Người là gốc của Làng, Nước, nếu mỗi người cố gắng làm đúng đời sống mới thì Dân tộc nhất định phú cường"5. Đối với mỗi người, việc gì có lợi cho Nước phải ra sức làm, việc gì hại cho Nước phải hết sức tránh; bất cứ việc to, việc nhỏ, có ích chung thì phải hăng hái làm. Đối với làng, xã, việc thực hiện đời sống mới, cần phải làm những việc sau: Về văn hóa phải làm cho cả làng đều biết chữ, biết đạo đức và trách nhiệm của công dân. Về phong tục, phải cấm hẳn say sưa cờ bạc, hút sách, trộm cắp, đĩ điếm. Tìm cách làm cho không có đánh chửi nhau, kiện cáo nhau. Làm cho làng mình trở thành một làng "thuần phong mỹ tục". Trong gia đình, thực hiện đời sống mới về quan hệ thì trên thuận, dưới hòa, bình đẳng, tôn trọng, tin cậy lẫn nhau, không thiên tư, thiên ái; về vật chất từ ăn mặc, đến việc làm đều tiêu pha có kế hoạch, ngăn nắp; cưới hỏi giỗ tết nên đơn giản tiết kiệm; quan tâm tới con cái, đến việc tu dưỡng học hành, kỷ cương nề nếp; giải phóng phụ nữ và thực hiện nam nữ bình đẳng.

Nhìn lại tác phẩm “Đời sống mới” chúng ta thấy rằng, thực chất tư tưởng xây dựng đời sống mới của Chủ tịch Hồ Chí Minh là: Xây dựng con người mới, xã hội mới của nước Việt Nam mới - nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa và xây dựng đời sống mới tức là thực hiện đường lối “Kháng chiến - Kiến quốc”, đường lối “Kháng chiến toàn dân, toàn diện” sáng tạo của Đảng.

Quán triệt tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng đời sống mới, trong 9 năm trường kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp (1945-1954), Đảng và Chính phủ Việt Nam đã ban hành nhiều nghị quyết, chỉ thị hướng dẫn xây dựng đời sống văn hóa. Nổi bật trong thời kỳ này là tác phẩm “Kháng chiến nhất định thắng lợi”,“Chủ nghĩa Mác và vấn đề văn hóa Việt Nam”, “Bàn về văn hóa Việt Nam” của Tổng Bí thư Trường Chinh,...

Trong 9 năm kháng chiến trường kỳ, cùng với kháng chiến về quân sự, kinh tế, ngoại giao,... lĩnh vực văn hóa đã trở thành mặt trận quan trọng, góp phần xây dựng một xã hội mới, xã hội dân chủ nhân dân, hình thành con người Việt Nam mới, con người sẵn sàng phấn đấu hy sinh vì độc lập, tự do cho Tổ quốc, đưa đến thắng lợi của chiến dịch Điện Biên Phủ, buộc thực dân Pháp phải ký Hiệp định Genève, chấm dứt chiến tranh, lập lại hòa bình ở Đông Dương. Chính nhờ tiếp tục xây dựng xã hội mới, con người mới xã hội chủ nghĩa mà miền Bắc đã đánh thắng hai cuộc chiến tranh phá hoại của Mỹ, đẩy mạnh sản xuất, chi viện tích cực cho chiến trường miền Nam đánh bại các chiến lược chiến tranh của Mỹ, giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước vào mùa Xuân năm 1975.

Giá trị thực tiễn của tác phẩm “Đời sống mới”

Từ Đại hội Toàn quốc lần thứ VI năm 1986, Đảng Cộng sản Việt Nam đã khởi xướng công cuộc Đổi mới, nhằm đưa nước ta thoát khỏi cuộc khủng hoảng kinh tế, xã hội kéo dài gần 10 năm sau chiến tranh. Cơ chế thị trường đồng nghĩa với việc xóa bỏ chế độ bao cấp, công nhận và phát triển nền kinh tế nhiều thành phần; đồng nghĩa với việc cạnh tranh trong sản xuất và tiêu thụ sản phẩm,...

Cơ chế thị trường đã tác động mạnh mẽ xã hội và con người Việt Nam, đưa đến sự cạnh tranh mọi mặt trong cuộc sống và tất yếu không tránh khỏi sự cạnh tranh không lành mạnh, vi phạm pháp luật về kinh doanh, thương mại, về an sinh xã hội, môi trường,... Cơ chế thị trường có thể làm tha hóa một bộ phận cán bộ, đảng viên. Sẽ có cán bộ, đảng viên lạm dụng chức quyền, thực thi công vụ trái nguyên tắc và đạo lý, chỉ lo vun vén lợi ích cá nhân, thiếu trách nhiệm, vô cảm với đời sống người dân, gây những hậu quả nghiêm trọng.

 Vấn đề đô thị hóa và sự hình thành các khu công nghiệp đã đưa đến những sự biến động đất đai, cư dân và môi trường. Sự hình thành các khu công nghiệp đã gây xáo trộn dân cư ở nông thôn và thành thị. Số lượng lớn lao động từ các vùng nông thôn về đô thị, kéo theo vấn đề nhà ở cho công nhân, trường học cho con cái họ và các thiết chế văn hóa, sinh hoạt văn hóa cho người lao động; gia tăng các dịch vụ và cơ sở dịch vụ từ giao thông, ăn uống, sinh hoạt văn hóa, nhà cho thuê, du lịch,... tác động cả tích cực lẫn tiêu cực đến an ninh chính trị, trật tự, an toàn xã hội.

Cùng với việc tạo môi trường phát triển, vấn đề đô thị hóa và sự phát triển các khu công nghiệp đã làm xáo trộn môi trường sống truyền thống của nhân dân, như: cạnh tranh việc làm, cạnh tranh tiêu thụ sản phẩm, sự phức tạp về môi trường văn hóa và xã hội, về an ninh trật tự, về giao thông... Sự mở cửa và hội nhập mang lại nhiều yếu tố tích cực, đồng thời kéo theo những tiêu cực. Về văn hóa, việc mở cửa với sự liên thông trong lĩnh vực truyền thông đã đưa người dân Việt Nam tiếp cận trực tiếp, hàng ngày, hàng giờ với văn hóa thế giới bao gồm cả những yếu tố văn hóa tiên tiến, lành mạnh đến những văn hóa thực dụng, phản động, đồi trụy.

Quán triệt tư tưởng Hồ Chí Minh về đời sống mới, Đảng và Nhà nước ta đã đề ra chủ trương xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện cả Trí, Lực và Mỹ, xây dựng xã hội Việt Nam dân chủ, công bằng và văn minh.

Thực hiện chủ trương của Đảng và Chính phủ, Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam chủ trì và phát động Cuộc vận động “Toàn dân đoàn kết xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh”, để đoàn kết tham gia phát triển kinh tế, tích cực giúp nhau giảm nghèo bền vững, nâng cao đời sống, khuyến khích làm giàu chính đáng. Đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa, chăm lo sự nghiệp giáo dục, phát triển nguồn nhân lực, chăm sóc sức khỏe nhân dân; xây dựng gia đình văn hóa; phát huy truyền thống đền ơn, đáp nghĩa, tương thân, tương ái. Đoàn kết tham gia bảo vệ môi trường, ứng phó với biến đổi khí hậu, xây dựng cảnh quan môi trường sáng, xanh, sạch, đẹp. Đoàn kết chấp hành pháp luật, bảo đảm trật tự an toàn xã hội. Đoàn kết phát huy dân chủ, tích cực tham gia giám sát và phản biện xã hội, góp phần xây dựng hệ thống chính trị cơ sở trong sạch vững mạnh.

Thực tiễn của cuộc vận động “Toàn dân đoàn kết xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh” thời gian qua cho thấy, phát triển sản xuất hàng hóa luôn đi đôi, gắn liền với xây dựng đời sống văn hóa; phải lấy văn hóa làm nền tảng tinh thần, vừa là mục tiêu, vừa là động lực phát triển. Xây dựng đời sống văn hóa cần gắn với cội nguồn mà nhân tố trung tâm là con người và cộng đồng trong các gia đình, làng xã. Trong xây dựng nông thôn mới, mỗi cá nhân, gia đình, làng xã, nhất là người nông dân là chủ thể. Bên cạnh xây dựng đời sống mới ở khía cạch tiếp thu thành tựu khoa học kỹ thuật và văn hóa tiên tiến, chúng ta cần phát huy đức tính tốt đẹp của người nông dân như lòng yêu nước, tính cần cù, trung thực, lối sống “tình làng, nghĩa xóm” và xóa bỏ tâm lý tiểu nông hạn hẹp. Đối với cư dân thành thị, đã bước đầu xây dựng và phát huy nếp sống đô thị, nếp sống văn minh và thượng tôn pháp luật trong sản xuất, kinh doanh và trong cách ứng xử.

Thực tiễn cho thấy, trong cuộc vận động “Toàn dân đoàn kết xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh” thì vai trò của cấp ủy, chính quyền, người đứng đầu trong hệ thống chính trị và từng người dân đồng sức đồng lòng, thấy rõ việc làm là thiết thực, hữu ích, bằng sự năng động, sáng tạo, quyết tâm cao mới thực hiện được chương trình, mục tiêu đặt ra. Các cấp ủy Đảng, chính quyền, Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể đã từng bước nâng cao trách nhiệm lãnh đạo và phối hợp chặt chẽ tổ chức thực hiện có hiệu quả các nội dung cuộc vận động và trước hết nêu gương xây dựng đời sống mới trong mỗi gia đình, ngoài xã hội.

Học và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh về đời sống mới, thực hiện nghiêm túc, có trách nhiệm, hiệu quả các chủ trương, chính sách của Đảng về chương trình xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh sẽ góp phần thực hiện thắng lợi mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh.

Nguyễn Văn Nhật

Phó Giáo sư, Tiến sĩ, nguyên Viện trưởng Viện Sử học

Chú thích:

1        Đảng Cộng sản việt Nam: Văn kiện Đảng toàn tập, Tập 8, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2000, tr. 28.

2        Hồ Chí Minh: Toàn tập, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2011, tập 5, tr.112.

3        Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, tập 5, tr. 111.

4        Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, tập 5, tr. 112.

5        Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, tập 5, tr. 117.